भूकम्पबारे नेपालीले जान्नैपर्ने तथ्य
भूकम्प विशाल भौगर्भिक चट्टान (टेक्टोनिक प्लेट) को हलचल हो । हाम्रो पृथ्वीको गर्भमा जम्मा सातवटा टेक्टोनिक प्लेट छन् । जसरी जमिनमा रहेका ढुङ्गा प्राकृतिक रुपमा टुक्रने, फुट्ने र चलायमान हुने गर्दछ, त्यसैगरी पृथ्वीको गर्भमा रहेका भौगर्भिक चट्टान स्वाभाविक र प्राकृतिक रुपमा चल्ने, एकमाथि अर्को खप्टने, एकअर्काको भित्र छिर्ने प्रक्रिया निरन्तर रुपमा भइरहन्छन् । यो एक स्वाभाविक प्रक्रिया हो । साथसाथै पृथ्वीको गर्भमा अति उच्च चापमा रहेका तरल पदार्थको हलचलका कारणबाट पनि भूकम्प पैदा हुन्छ ।
के नेपाल भूकम्पका लागि उच्च जोखिम क्षेत्र हो ?
नेपाल भूकम्पीय दृष्टिकोणले उच्च जोखिम क्षेत्र हो । किनकि पृथ्वीमा रहेका सात विशाल टेक्टोनिक प्लेटमध्ये इन्डियन प्लेट र युरोसियन प्लेटको संगम नेपालको हिमालय पर्वत क्षेत्रमा पर्दछ । यी दुई टेक्टोनिक प्लेटमध्ये युरोसियन प्लेट माथिल्लो खण्डमा र इन्डियन प्लेट तल्लो खण्डमा रहेको छ । जसमा इन्डियन प्लेट क्रमशः युरोसियन प्लेटको मुनि छिर्ने क्रम जारी रहेको छ । यो क्रम कहिले उच्च गतिमा त कहिले मन्द गतिमा चलिरहेको हुन्छ । फलस्वरुप माथिल्लो (युरोसियन) प्लेटको तलतिर इन्डियन प्लेट छिर्ने क्रममा हिमालयन पर्वतको निर्माण भएको मानिन्छ । विश्वमा जम्मा सात टेक्टोनिक प्लेट रहनु र त्यसमा पनि नेपाल दुईवटा प्लेटको साँधमा पर्नु ठूलो दुर्भाग्य हो । सोही कारणले नेपाल भूकम्पीय दृष्टिकोणले उच्च जोखिमको क्षेत्र मानिन्छ ।
नेपालमा अहिले गएको भूकम्प लामो समयपछि गएको होइन । नेपालमा निरन्तर भूकम्प गई नै रहेको छ । राष्ट्रिय भूकम्पमापन केन्द्रका अनुसार नेपालमा अघिल्लो वर्ष पनि तीन दर्जनभन्दा बढी भूकम्प गएको थियो । तर, ती सबै भूकम्प पाँच रेक्टर स्केलको म्याग्निच्युडभन्दा कमका थिए । जसमा पनि अधिकांश चार रेक्टरभन्दा कमका थिए, जसलाई हामीले साधारणतः महसुस गर्दैनौँ । साथै, चार रेक्टर स्केलको म्याग्निच्युड भन्दा कमको भूकम्प राष्ट्रिय भूकम्पमापन केन्द्रले बाहिर ल्याउने गरेको छैन । सोही कारण हामीलाई उक्त भूकम्पको असर र प्रभाव महसुस नभएको हो ।
अहिले गएको भूकम्प कस्तो हो ?
भूकम्प सामान्यतः तीन चरणमा जाने गर्छ । कुनै पनि ठाउँमा आएको भूकम्पको सुरुवाती वा प्रारम्भिक कम्पनलाई पूर्वकम्पन वा प्रि–सक भनिन्छ । प्रारम्भिक कम्पन गएपछि आउने ठूलो धक्कालाई प्रमुख कम्पन (मेजर सक) र प्रमुख धक्कापछि आइरहने पछिल्ला धक्कालाई पराकम्पन (आफ्टर सक) भनिन्छ । यहाँ सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा के हो भने, पूर्वकम्पन गएपछि प्रमुख कम्पन कहिले, कुन ठाउँमा, कति रेक्टर स्केलको जान्छ र प्रमुख कम्पन गएपछि पराकम्पन कहिले, कुन ठाउँमा, कति स्केलको जाँदै छ भन्ने कुरा कसैले पनि भविष्यवाणी गर्न सकेको छैन । सोही कारण नै एउटा धक्का पछि अर्को धक्का कुन स्थानलाई केन्द्रबिन्दु बनाएर, कहिले, कति रेक्टरको जाँदै छ भनेर कसैले भन्छ भने त्यो पूर्णतयाः निराधार र कपोल्कल्पित हल्ला मात्रै हो । जसको पछाडि कुनै वैज्ञानिक सत्यता रहेको छैन ।
नेपालमा वैशाख १२ को भूकम्प प्रमुख धक्का हो भन्ने भूगर्वविद्हरुको ठम्याइरहेको छ । सोभन्दा अगाडि पाँच रेक्टर स्केलभन्दा कमको पूर्व–कम्पन गएको थियो । साथै, प्रमुख कम्पनपछि निरन्तर पराकम्पन गई नै रहेका छन् । भूकम्पपछि आउने पराकम्पन स्वाभाविक प्रक्रिया हो । तर, हालसम्म विश्वमा गरिएको रेकर्डमा प्रमुख कम्पनभन्दा पराकम्पन ठूलो गएको रेकर्ड छैन । यदि प्रमुख कम्पनभन्दा पराकम्पन ठूलो धक्का गएमा त्यो पराकम्पन नभई प्रमुख कम्पन नै हुन पुग्छ र ठानिएको प्रमुख कम्पन पूर्वकम्पन हुन पुग्छ । तर यसो भन्नुको अर्थ नेपालमा वैशाख १२ को भूकम्प प्रमुख भूकम्प नभई पूर्वकम्पन हो भन्न खोजिएको होइन । वैज्ञानिकका अनुसार वैशाख १२ पछि निरन्तर स–साना कम्पन गइरहनुले १२ गतेको भूकम्प नै मुख्य कम्पन हो भन्नेमा दुईमत रहेको छैन ।
हाल चर्चामा रहेको नेपालमा पराकम्पन कहिलेसम्म जान्छ भन्ने प्रश्नमा भूगर्भविद्का अनुसार पराकम्पन निरन्तर रूपमा गई नै रहन्छ । तर, अब क्रमिक रुपमा जाने पराकम्पनको मात्रा बिस्तारै कम, रेक्टर स्केल पनि कम र पराकम्पन जाने समयको अन्तर पनि लामो हुँदै जान्छ । त्यसको पुष्टि राष्ट्रिय भूकम्पमापन केन्द्रले गरेको पछिल्लो मापनबाट पनि प्रस्ट हुन आउँछ । राष्ट्रिय भूकम्पमापन केन्द्रले जसरी वैशाख १२ गते १२ घन्टाको अन्तरालमा चार रेक्टर स्केलभन्दा बढीका ३९ वटा धक्का मापन ग¥यो भने त्यसपछि क्रमशः २४ घन्टाको अन्तरमा वैशाख १३ गते ३८ वटा, वैशाख १४ मा १३ वटा र वैशाख १५ मा ११ वटा चार रेक्टर स्केलभन्दा माथिका कम्पन मापन ग¥यो । साथै, यसै बीचमा ६ सय भन्दा बढी चार रेक्टर स्केलभन्दा कमका कम्पन राष्ट्रिय भूकम्पमापन केन्द्रले मापन ग¥यो । जसमा १६ वैशाखसम्म आइपुग्दा २४ घन्टाको अन्तरमा राष्ट्रिय भूकम्पमापन केन्द्रले चार रेक्टरभन्दा माथिका ६ वटा धक्का मापन ग¥यो । अहिले यसको मात्रा बिस्तारै घट्दो क्रममा छ र आगामी दिनमा यो क्रम बिस्तारै घट्दै दिनमा चारवटा, दुई, एक हुने क्रम जारी छ भने आउँदा दिनमा हप्तामा दुईवटा, एक हुँदै महिनामा दुईवटा, एकवटा हुँदै क्रमशः ६ महिनामा वा १ वर्षमा सामान्य खालको (५ रेक्टरभन्दा कम) भूकम्प एक–दुईपटक जान सक्छ । त्यसैले हामीले बुझ््नैपर्ने तीतो यथार्थ के हो भने भूकम्प र नेपालीको जनजीवनको बीचमा घनिष्ट सम्बन्ध रहेको छ । किनकि नेपाल भूकम्पीय दृष्टिकोणले उच्च जोखिमको क्षेत्र हो । त्यसै कारणले आउँदा दिनहरुमा नेपालीको दैनिकी भूकम्पबाट त्रसित हुनुभन्दा पनि भूकम्पमैत्री अर्थात् भूकम्प प्रतिरोधात्मक हुनु नितान्त जरुरी छ । जसका लागि हरेक दिन पूर्व–सावधानीका उपाय अपनाइरहनु हाम्रो प्राकृतिक बाध्यता हो ।
के हुन् त पूर्वसावधानीका उपाय ?
- यथासम्भव भूकम्पमैत्री अर्थात् भूकम्प प्रतिरोधात्मक संरचनाको निर्माणमा सम्झौता गर्नुहुँदैन ।
- भूकम्पबाट डराएर, आत्तिएर भागदौड गर्नुभन्दा पनि भूकम्प आउनुपूर्व नै कुन ठाउँमा कसरी सुरक्षित हुन सकिन्छ, अगाडि नै मानसिक रूपमा तयारी रहनुपर्दछ ।
- घर, भवन, कार्यालय, आदिमा रहँदा सुरक्षित स्थलमा छिटो र सजिलोसँग कसरी पुग्न सकिन्छ, सोको पूर्वजानकारी राख्नुपर्दछ ।
- भूकम्पले नै मानिसलाई मार्ने होइन, बरु भूकम्प जाँदा भौतिक संरचना भत्किएर वा भागदौड गर्दा मानिस मर्ने र घाइते हुने हो । त्यसमा पनि सिसा वा काँचजसरी घर एक्कासि झ¥यामझुरुम्म नभई घर कर्केर, लर्केर, खाँबो वा पिल्लर टुक्रिएर, भाँचिएर घर लड्न पुग्छ । तसर्थ, भूकम्प जाँदा घरको भुँइतलामा भएका व्यक्ति भूकम्प आउनेबित्तिकै सुरक्षित स्थलतर्फ अवतरण गर्नुपर्दछ, जसले सम्भावित मानवीय क्षति हुनबाट बचाउँछ ।
- यदि घरबाट बाहिर नजिकै सुरक्षित स्थल नभएमा घरभित्रै बलियो खाटमुनि, टेबलमुनि, ढोकाको चौकोसको आडमा वा ठूलो दराज भए दराजभित्र वा लामो समयसम्म भूकम्प गइरहेमा भने स्थिति हेरी सुरक्षितस्थलतर्फ नै अवतरण गर्नु राम्रो हुन्छ ।
- यदि भूकम्पका कारण घरहरु चर्किएका वा भत्किएका छन् भने दक्ष तालिमप्राप्त विज्ञद्वारा जाँच गराउनुपर्छ । भूकम्पका सम्बन्धमा फैलाइएका अफवाहको पछि लाग्नुहुँदैन ।
- आफूलाई चाहिने आधारभूत सामान (टर्चलाइट, प्राथमिक उपचारका सामाग्री, आफ्नो परिचय खुल्ने कागजात आदि) को थैली÷बाकस हरसमय तयारी अवस्थामा राख्नुपर्दछ र भूकम्प गईालेमा सुरक्षित स्थलमा अवतरण गर्दा उक्त थैली लिएर निस्कनुपर्दछ ।
- सकेसम्म बालबालिका, वृद्धवृद्धा वा अपांगलाई सुरक्षित स्थलमा पु¥याउन प्राथमिकता दिनुपर्दछ ।
- नेपाल भूकम्पीय दृष्टिले उच्च जोखिम क्षेत्रमा भएकाले भूकम्पसँग डराउने र आत्तिने नभई अभ्यस्त हुनुपर्दछ, यसका लागि जुनसुकै समयमा पनि चनाखो र सजग रहनुपर्दछ ।